ناترازی انرژی در ایران به عدم تعادل بین عرضه و تقاضای انرژی اشاره دارد. امروزه این مسئله در صنعت ساختمان در ایران نیز به یک چالش مهم تبدیل شده است. ناترازی انرژی همواره تأثیرات قابل توجهی بر اقتصاد و محیط زیست کشور داشته؛ به گونه‌ای که در دو فصل سال، به ویژه در تابستان با کمبود برق و در زمستان با کمبود برق و گاز، صنایع با این بحران مواجه می‌شوند. این موضوع، صنعت ساخت و ساز و همچنین محیط زیست را تحت تاثیر قرار داده است.
ایران با دارا بودن منابع غنی انرژی، در شرایطی با ناترازی انرژی دست‌و‌پنجه نرم می‌کند که این امر در نگاه اول تعجب‌برانگیز به نظر می‌رسد. در سال‌های اخیر، سیاست‌هایی در جهت بهینهسازی مصرف انرژی در دستور کار قرار گرفته است. با این حال، در عمل شاهد افزایش مستمر مصرف انرژی بوده‌ایم و متاسفانه هیچ تناسبی بین رشد اقتصادی و افزایش مصرف انرژی وجود ندارد. در ادامه این مقاله به برخی از دلایل این بحران اشاره کرده و سپس راهکارهای مختلفی برای رفع این چالش ارائه خواهیم نمود.
ناترازی انرژی در ایران
دلایل ناترازی انرژی در ایران
1- الگوهای مصرف انرژی
مصرف انرژی در ایران به شدت به سمت سوخت‌های فسیلی گرایش پیدا کرده است. در سال 2023، 94 درصد از تولید برق ایران متکی به سوخت‌های فسیلی بود که نیروی برق آبی تنها 4 درصد و بادی و خورشیدی تنها 5 و 0.6 درصد در این میان سهم داشتند. سهم مصرف در بخش مسکونی 33 درصد برق، بخش صنعتی 34 درصد، کشاورزی 14 درصد و مناطق عمومی و همچنین مصارف متفرقه 19 درصد می‌باشد. این اتکای شدید به سوخت‌های فسیلی نه تنها بحران انرژی را تشدید نموده، بلکه به تخریب قابل توجه محیط‌زیست نیز دامن می‌زند.
ناترازی انرژی در ایران
2- چالش‌های زیست محیطی و اقلیمی
بحران انرژی در ایران به واسطه چالش‌های زیست‌محیطی و اقلیمی افزایش قابل توجهی داشته است. خشکسالی‌های شدید، ظرفیت نیروگاه‌های برق آبی را کاهش داده و منجر به افزایش اتکا به سوخت‌های فسیلی شده است. سوزاندن سوخت‌های فسیلی، به ویژه مازوت، منجر به سطوح بالای آلودگی هوا شده که سلامت محیط زیست کشور را بیشتر تحت‌تاثیر قرارداده است.
چالش‌های زیست‌محیطی نیز به عدم تعادل انرژی در ایران دامن می‌زنند. آلودگی هوا، کاهش منابع آب، و تخریب زیست‌بوم‌ها از جمله مشکلات زیست‌محیطی هستند که به دلیل بهره‌برداری ناپایدار از منابع طبیعی و عدم توجه به مسائل زیست‌محیطی به وجود آمده‌اند. این مشکلات نه تنها بر سلامت عمومی‌تأثیر گذاشته، بلکه بهره‌وری انرژی را نیز کاهش می‌دهند.
3- عوامل بین‌المللی
تأثیرات سیاسی نیز نقش مهمی در وضعیت انرژی‌ایران ایفا می‌کنند. تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، به ویژه در بخش نفت و گاز، باعث کاهش درآمدهای ارزی و محدودیت در دسترسی به فناوری‌های پیشرفته شده است. این تحریم‌ها همچنین باعث کاهش سرمایه‌گذاری خارجی در بخش انرژی شده و توسعه پروژه‌های جدید را با مشکل مواجه کرده است.
4- تأثیر اقتصادی
تأثیر اقتصادی عدم تعادل انرژی بسیار قابل توجه و همچنین قابل تامل است. قطعی‌های مکرر، برق صنایع را مختل کرده و منجر به خسارات اقتصادی قابل توجهی شده است. به عنوان مثال، تأثیر اقتصادی قطع برق در تابستان 2021 حدود 7 میلیارد دلار برآورد شد. صنایع کوچک و کشاورزان، با توقف تولید و آسیب به محصولات کشاورزی به دلیل تامین برق نامطمئن، دچار آسیب‌های اقتصادی بسیار شدیدی شده‌اند.
راه حل‌های بالقوه در مبحث ناترازی انرژی در ایران
پرداختن به عدم تعادل انرژی در ایران، نیازمند رویکردی چندوجهی است. افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در ترکیب انرژی بسیار مهم است. مطالعات نشان می‌دهد که انتقال به انرژی 100٪ تجدیدپذیر تا سال 2030 امکان‌پذیر است، اما نیاز به سرمایه‌گذاری و تغییرات قابل توجهی در سیاست دارد. علاوه بر این، بهبود بهره‌وری انرژی و کاهش مصرف، از طریق اطلاع رسانی عمومی و ارتقای فناوری، می‌تواند به کاهش بحران کمک شایانی نماید.
در خاتمه، عدم تعادل انرژی در ایران، موضوعی پیچیده است که ریشه در سوء مدیریت، تأثیرات سیاسی و اثرات زیست محیطی دارد. پرداختن به این بحران نیازمند اصلاحات جامع، افزایش سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و تعهد به شیوه‌های پایدار است. ایران تنها از طریق چنین اقداماتی می‌تواند امیدوار باشد که به آینده انرژی پایدار و پایدار دست یابد.
در این میان کشور ما می‌تواند منابع انرژی خود را از طریق چندین اقدام راهبردی افزایش دهد:
عوامل بهینهسازی ناترازی انرژی در ایران
1- تنوع منابع انرژی:
افزایش سهم منابع انرژی تجدیدپذیر مانند خورشید، باد و زیست توده می‌تواند وابستگی به سوخت‌های فسیلی را کاهش داده و امنیت انرژی را افزایش دهد. ویژگی‌های جغرافیایی ایران، آن را برای بهره‌برداری از این منابع تجدیدپذیر مناسب می‌سازد.
2- بهینهسازی مصرف انرژی در ساختمان
در سال‌های اخیر به دلیل رشد ساختمان‌سازی و شهرک‌سازی، مصرف انرژی در ساختمان‌ها به طور قابل توجهی افزایش یافته است. اجرای اقدامات بهینهسازی مصرف انرژی و بهره‌وری آن در ساختمان‌ها، صنایع و حمل‌ونقل، می‌تواند ناترازی انرژی در ایران را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. به عنوان مثال، همکاری‌هایی بین UNDP با دولت ایران برای بهبود بهره‌وری انرژی در ساختمان‌ها انجام شده که در بهینهسازی مصرف انرژی تا میزان 60 درصد تاثیر گذاشته است.
ناترازی انرژی در ایران
به عقیده کارشناسان حوزه انرژی، حدود ۲۱ درصد انرژی در ساختمان‌ها از طریق پنجره‌ها، ۲۱ درصد از طریق کف ساختمان‌ها و ۳۶ درصد از دیوارها اتلاف می‌شود. عدم رعایت استانداردهای تدوین شده و کم توجهی به آیین‌نامه‌های ساختمانی، استفاده از سیستم‌ها و دستگاه‌های پرمصرف، همچنین عدم استفاده از فناوری‌های پیشرفته و جدید در این عرصه، موجب اتلاف حداقل ۳۰ تا ۷۹ درصدی انرژی از ساختمان‌ها خواهد شد. این کارشناسان معتقدند از سویی دیگر، با جدیت هرچه تمام‌تر در اجرای مقررات و ضوابط فنی مهندسی، می‌توان جلوی بخش عمده‌ای از این اتلاف انرژی را گرفت.
عوامل هدررفت انرژی در ساختمان‌ها، شامل طراحی نامناسب حرارتی، استفاده غیراصولی از عایق‌بندی‌ها، اجرای دیوارهای بدون عایق و سقف‌های نامناسب، طراحی نامناسب درها، پنجره‌ها، بازشوها و درز و شکاف‌ها، عدم استفاده از سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی کم مصرف، عدم استفاده از پنجره‌های دوجداره، عدم استفاده از تهویه مناسب و نور طبیعی برای تامین انرژی خورشیدی و روشنایی می‌باشد. با استفاده از مصالح پیشرفته و فناوری‌های جدید در ساخت‌و ساز، می‌توان از هدررفت انرژی در بخش‌های مذکور جلوگیری نمود.
3- نقش اتیکس در کاهش ناترازی انرژی در ایران
یکی از موارد موثر در بخش عایق ساختمان در راستای کاهش مصرف انرژی، اجرای سیستم کامپوزیت عایق حرارتی خارجی با نام اختصاری اتیکس است. این سیستم به منظور بهبود بازده انرژی و عملکرد حرارتی در ساختمان‌ها استفاده می‌شود.
به طور خلاصه، سیستم عایق حرارتی خارجی (اتیکس) با ایجاد لایه‌های عایق حرارتی بر روی دیوارهای خارجی، ناترازی انرژی را کاهش داده و به بهبود بازده انرژی ساختمان کمک می‌کند. این سامانه به عنوان یک راهکار موثر برای مدیریت انرژی در ساختمان‌ها به ویژه در پروژه‌های اتیکس در دنیا مورد استقبال قرار گرفته است. با نصب اتیکس، می‌توان تا بیش از 50 درصد در مصرف انرژی صرفه‌جویی کرد. از مزایای استفاده از سامانه اتیکس می‌توان به صرفه‌جویی در مصرف انرژی، بهبود عملکرد حرارتی ساختمان، افزایش عمر مفید ساختمان و ایجاد نمای زیبا و جذاب بدون محدودیت در معماری اشاره کرد.
ناترازی انرژی در ایران
4- سرمایه گذاری در شبکه‌های هوشمند:
توسعه فناوری‌های شبکه هوشمند می‌تواند توزیع برق را بهینه کرده و تلفات را کاهش دهد. شبکه‌های هوشمند همچنین ادغام منابع انرژی تجدیدپذیر را تسهیل می‌کنند و قابلیت اطمینان کلی سیستم قدرت را بهبود می‌بخشند.
5- تقویت مدیریت ارتباط آب-انرژی:
با توجه به مسائل کمبود آب در ایران، بهینهسازی رابطه آب-انرژی بسیار مهم است. این بخش شامل استفاده از فن‌آوری‌های خنک‌کننده کم‌مصرف آب برای نیروگاه‌ها و بهبود کارایی مصرف آب در تولید انرژی می‌شود.
6- اصلاحات در سیاست و مقررات:
با ایجاد سیاست‌های حمایتی و چارچوب‌های نظارتی، می‌توان سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و پروژه‌های بهره‌وری انرژی را به طرز چشمگیری بهینهسازی نمود. این سیاست‌گذاری‌ها شامل در نظر گرفتن موارد تشویقی برای پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر و جریمه‌هایی برای انتشار کربن بالا می‌شود.
7- همکاری منطقه‌ای:
تقویت روابط انرژی با کشورهای همسایه از طریق صادرات برق و گاز طبیعی می‌تواند امنیت انرژی و ثبات اقتصادی در کشور را افزایش دهد.
سخن پایانی
به طور کلی، مصرف بی‌رویه انرژی و عدم توجه مردم و متولیان و سازندگان ساختمان‌ها و تولیدکنندگان مصارف انرژی، از معضلاتی است که گریبانگیر کشور شده و در صورت ادامه این وضعیت، نسل‌های آینده با کمبود منابع انرژی مواجه خواهند شد. کارشناسان حوزه ساخت‌وساز و انرژی، استفاده از مصالح پیشرفته و فناوری‌های جدید از جمله مصالح سبک و پنجره‌های دوجداره، اجرای اصولی و مناسب عایق حرارتی از جمله اتیکس، استفاده از دستگاه‌های هوشمند تولید انرژی در ساختمان‌ها و فرهنگ‌سازی در جامعه در راستای صرفه‌جویی و استفاده بهینه از منابع انرژی را از جمله راهکارهای جلوگیری از هدررفت انرژی و صرفه‌جویی در مصرف این منابع تجدیدناپذیر می‌دانند.
برای حل این مشکلات، ایران نیاز به یک رویکرد جامع و چندجانبه دارد. این رویکرد باید شامل اصلاحات در مدیریت منابع انرژی، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، و توجه به مسائل زیست‌محیطی باشد. همچنین، همکاری‌های بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند به بهبود وضعیت انرژی در کشور کمک کند. در نهایت، با توجه به منابع غنی و پتانسیل‌های موجود، ایران می‌تواند با اتخاذ سیاست‌های مناسب و مدیریت کارآمد، به تعادل انرژی رسیده و به توسعه پایدار نیز دست پیدا کند.
نویسنده
نیلوفر جابری
